हडप्पा संस्कृती: प्राचीन भारतातील वैभवशाली इतिहास
हडप्पा संस्कृती, ज्याला सिंधू संस्कृती असेही म्हटले जाते, ही प्राचीन भारतातील पहिली विकसित नागरी संस्कृती होती. ही संस्कृती प्रामुख्याने सिंधू नदीच्या खोऱ्यात वसली होती. 20 व्या शतकाच्या सुरुवातीस हडप्पा आणि मोहेंजोदडो या स्थळांवरील उत्खननामुळे या अद्भुत संस्कृतीचा शोध लागला.
हडप्पा संस्कृतीचा शोध
हडप्पा (पंजाब, पाकिस्तान):
1921 साली, पंजाबमधील रावी नदीच्या काठी रेल्वेमार्ग बांधणीच्या वेळी हडप्पा येथे प्राचीन विटा आणि चित्रलिपीयुक्त मुद्रा आढळल्या.मोहेंजोदडो (सिंध, पाकिस्तान):
1922 साली मोहेंजोदडो येथील उत्खननादरम्यान चित्रलिपीसारखी अक्षरे असलेल्या मुद्रा आणि अन्य प्राचीन अवशेष सापडले.
या शोधांमुळे एक प्रगत आणि संगठित नागरी संस्कृती अस्तित्वात असल्याचा पुरावा मिळाला.
कालखंड आणि स्थान
हडप्पा संस्कृतीचा कालखंड इ.स. पूर्व 2600 ते 1700 दरम्यान होता. आधुनिक कार्बन पद्धतीद्वारे हडप्पा संस्कृतीचा कालखंड इ.स. पूर्व 2700 ते 1500 असा ठरविण्यात आला आहे.
सद्यस्थितीत, हडप्पा व मोहेंजोदडो ही स्थळे पाकिस्तानमध्ये आहेत. मात्र, या संस्कृतीचा पसारा भारत, पाकिस्तान आणि अफगाणिस्तानपर्यंत पसरलेला होता.
- प्रदेश:
- पश्चिमेला: अफगाणिस्तान
- पूर्वेला: हरियाणा
- दक्षिणेला: महाराष्ट्र
- उत्तरेला: मकरानचा किनारा
एकूण सुमारे 15 लाख चौरस किलोमीटर क्षेत्रावर ही संस्कृती विकसित झाली होती.
मेहेरगढ आणि हडप्पा पूर्व संस्कृती
मेहेरगढ (बलुचिस्तान, पाकिस्तान):
जाँ फॅन्क्वा जॅरीज आणि रिचर्ड मेडो या पुरातत्त्वज्ञांनी इथे उत्खनन केले.- या उत्खननात हडप्पा संस्कृतीच्या उदयाच्या खुणा असलेल्या नवाश्मयुगीन अवशेषांचा शोध लागला.
- या नवाश्मयुगीन संस्कृतीला टोगाओ संस्कृती असे म्हणतात.
रावी किंवा हाक्रा संस्कृती:
हडप्पापूर्व काळातील या नवाश्मयुगीन संस्कृतीचे अवशेष हडप्पा (पाकिस्तान), कुणाल, भिराणा, फर्माना (हरियाणा) इत्यादी ठिकाणी आढळले आहेत.
हडप्पा संस्कृतीचे वैशिष्ट्य
शहरनियोजन:
- चौरस पद्धतीने आखलेले रस्ते.
- विटांनी बांधलेली घरे आणि पक्की गटार व्यवस्था.
व्यापार:
- सिंधू नदीचा उपयोग व्यापारासाठी केला जात असे.
- हडप्पा लोक समुद्रमार्गाने मेसोपोटेमिया (सध्याचा इराक) आणि इतर प्रदेशांशी व्यापार करत.
लेखन:
- हडप्पा लोकांची स्वतःची चित्रलिपी होती. मात्र, ती अद्याप अपठित आहे.
धर्म:
- मातृदेवता आणि पशुपती यांची पूजा केली जात असे.
- झाडे, नद्या आणि प्राणी यांना पवित्र मानले जात असे.
उद्योग:
- मृद्भांडी, हिरेजडित दागिने, वस्त्रे, आणि खेळणी तयार केली जात असत.
कृषी:
- गहू, बार्ली, वाटाणा, कापूस यांची लागवड.
- पाळीव प्राणी: बैल, म्हैस, मेंढ्या आणि कुत्रे.
हडप्पा संस्कृतीचा प्रभाव
कांस्ययुगीन संस्कृती:
ही संस्कृती पूर्णतः कांस्ययुगीन होती. त्यांनी तांबे व कांस्य यांचा उपयोग साधनांसाठी केला.इतिहासाचा विस्तार:
हडप्पा संस्कृतीच्या शोधामुळे भारतीय इतिहासाचा कालखंड इ.स. पूर्व 3000-3500 वर्षांपर्यंत मागे गेला आहे.
हडप्पा संस्कृतीचा अस्त
इ.स. पूर्व 1700 च्या सुमारास या संस्कृतीचा हळूहळू ऱ्हास होऊ लागला. याचे प्रमुख कारणे:
- सिंधू नदीच्या प्रवाहातील बदल
- वारंवार आलेले पूर
- हवामानातील बदल
- आक्रमणे किंवा आंतर्गत संघर्ष
हडप्पा संस्कृती ही केवळ प्राचीन भारतीय इतिहासाचा अभिमान नाही, तर जगातील पहिल्या विकसित नागरी संस्कृतींपैकी एक आहे. या संस्कृतीचा अभ्यास आधुनिक समाजासाठी प्रेरणादायक आहे, कारण यातून आपल्याला प्राचीन काळातील संगठित जीवन, नागरी व्यवस्थापन, आणि सांस्कृतिक वैविध्य यांची माहिती मिळते.
हडप्पा संस्कृती: प्राचीन भारतीय वैभवाचे प्रतीक!
