"खंडांची निर्मिती | पँजिया ते सध्याचे खंड | MPSC व स्पर्धा परीक्षांसाठी संपूर्ण माहिती"

"खंडांची निर्मिती | पँजिया ते सध्याचे खंड | MPSC व स्पर्धा परीक्षांसाठी संपूर्ण माहिती"

1. पँजिया (Pangea)

• कालावधी: सुमारे 255 दशलक्ष वर्षांपूर्वी, पृथ्वीवरील सर्व भूमी एकत्र येऊन एक महाखंड "पँजिया" तयार झाला.
• महासागर: या महाखंडाभोवती एकच महासागर होता, ज्याला 'पँथालसा' असे म्हणत.

2. पँजियाचे विभाजन

• सुमारे 237 दशलक्ष वर्षांपूर्वी पँजियाचे विभाजन सुरू झाले.
• विभाजनाचे टप्पे:
  • सुमारे 150 दशलक्ष वर्षांपूर्वी पँजिया दोन मोठ्या भूभागांमध्ये विभागला गेला.
    1. लॉरेशिया: उत्तरेकडील भूखंड.
    2. गोंडवाना: दक्षिणेकडील भूखंड.
• टेथिस महासागर: लॉरेशिया आणि गोंडवाना यांच्यामधील अरुंद जागेत पँथालसाचे पाणी भरून टेथिस महासागराची निर्मिती झाली.

3. लॉरेशिया (Laurasia)

• संघटक भूभाग:
  • उत्तर अमेरिका
  • ग्रीनलँड
  • युरेशिया (यामध्ये उत्तर भारताचा समावेश)
• लॉरेशियाचे विभाजन:
• ग्रीनलँड व उत्तर अमेरिका हे लॉरेशियापासून वेगळे होऊन पश्चिम-उत्तर दिशेला सरकले.
• यामुळे अटलांटिक महासागराची निर्मिती झाली.

4. गोंडवाना (Gondwana)

• संघटक भूभाग:
  • दक्षिण अमेरिका
  • आफ्रिका
  • अंटार्क्टिका
  • ऑस्ट्रेलिया
  • भारतीय द्वीपकल्प
• गोंडवानाचे विभाजन:
• दक्षिण अमेरिका पश्चिमेकडे सरकले.
• ऑस्ट्रेलिया पूर्वेकडे गेला.
• आफ्रिका विषुववृत्ताकडे सरकली.
• भारतीय द्वीपकल्प उत्तर-पूर्वेकडे गेला.
• अंटार्क्टिका दक्षिण दिशेला वेगळा झाला.

5. खंडांचे विभाजन आणि हालचाल

• लॉरेशिया आणि गोंडवाना विभाजनाचे परिणाम:
• भारतीय द्वीपकल्प व आफ्रिका उत्तरेकडे सरकल्याने टेथिस महासागरातील गाळावर दाब निर्माण झाला.
• यामुळे घडी पर्वतांची निर्मिती झाली.
• उदाहरण: हिमालय, आल्प्स.

6. महासागर आणि पर्वतांची निर्मिती

• अटलांटिक महासागर: लॉरेशियाच्या विभाजनामुळे तयार.
• रॉकीज पर्वत: उत्तर अमेरिका पश्चिमेकडे सरकल्यामुळे.
• अँडिज पर्वत: दक्षिण अमेरिका पश्चिमेकडे सरकल्यामुळे.
• हिमालय आणि आल्प्स: भारतीय द्वीपकल्प आणि आफ्रिकेच्या हालचालीमुळे टेथिसमधील गाळावर दाब पडून घडी पर्वत तयार.

7. पृथ्वीवरील भूभागांच्या स्थितीत बदलाची प्रक्रिया

• वेगनर यांच्या भूखंड वहन सिद्धांतानुसार, प्राचीन काळातील सर्व भूखंड एकत्र येऊन महाखंड तयार झाले आणि नंतर ते वेगळे झाले.
• महाखंडांची पुन्हा निर्मिती: पृथ्वीच्या प्रदीर्घ इतिहासात असे अनेक वेळा घडले आहे.

सध्या अस्तित्वात असलेले खंड (Continents) आणि त्यांची विस्तृत माहिती

पृथ्वीवर सध्या सात खंड अस्तित्वात आहेत. प्रत्येक खंडाचे भौगोलिक, ऐतिहासिक, सांस्कृतिक आणि पर्यावरणीय वैशिष्ट्य आहे. खंडांची माहिती पुढीलप्रमाणे:

---

1. आशिया (Asia)

• क्षेत्रफळ: 44.58 दशलक्ष चौरस किमी (सर्वात मोठा खंड)
• लोकसंख्या: 4.8 अब्ज (जगातील 60% लोकसंख्या)
• वैशिष्ट्ये:
  • जगातील सर्वात उंच शिखर एव्हरेस्ट (8,848 मीटर) येथे आहे.
  • भारत, चीन, जपान, रशिया, आणि मध्यपूर्वेचे देश यांचा समावेश.
  • महत्त्वपूर्ण नद्या: गंगा, यांगत्से, ब्रह्मपुत्रा.
  • प्राचीन संस्कृती: सिंधू संस्कृती, चीनी सभ्यता, आणि मेसोपोटेमियन संस्कृती.
• महत्त्वपूर्ण ठिकाणे: ताजमहाल, ग्रेट वॉल ऑफ चायना, अंगकोर वट.

---

2. आफ्रिका (Africa)

• क्षेत्रफळ: 30.37 दशलक्ष चौरस किमी (सर्वात उष्ण खंड)
• लोकसंख्या: 1.4 अब्ज
• वैशिष्ट्ये:
  • जगातील सर्वात लांब नदी नाईल नदी (6,650 किमी) येथे आहे.
  • सर्वात मोठे वाळवंट सहारा वाळवंट.
  • महत्त्वपूर्ण वन्यजीव साठे: सफारी, माउंट किलिमांजारो, ग्रेट रिफ्ट व्हॅली.
  • सोन्याचे, हिऱ्यांचे मोठे साठे आहेत.
• संस्कृती व इतिहास:
  • प्राचीन इजिप्तची पिरॅमिड संस्कृती.
  • आधुनिक काळात वसाहतीवादाचा मोठा प्रभाव.

---

3. उत्तर अमेरिका (North America)

• क्षेत्रफळ: 24.71 दशलक्ष चौरस किमी
• लोकसंख्या: 600 दशलक्ष
• वैशिष्ट्ये:
  • जगातील सर्वात मोठा देश कॅनडा (क्षेत्रफळानुसार).
  • युनायटेड स्टेट्स, मेक्सिको यांसारखे आर्थिकदृष्ट्या बलाढ्य देश.
  • महत्त्वपूर्ण नद्या: मिसिसिपी, मिसौरी.
  • नैसर्गिक वैशिष्ट्ये: रॉकी पर्वत, ग्रँड कॅनियन.
• संस्कृती व अर्थव्यवस्था:
  • तंत्रज्ञान, फिल्म उद्योग (हॉलिवूड), आणि जगातील सर्वोच्च विद्यापीठे.

---

4. दक्षिण अमेरिका (South America)

• क्षेत्रफळ: 17.84 दशलक्ष चौरस किमी
• लोकसंख्या: 430 दशलक्ष
• वैशिष्ट्ये:
  • जगातील सर्वात मोठी नदी अ‍ॅमेझॉन.
  • अँडिज पर्वतरांग ही जगातील सर्वात लांब पर्वतरांग आहे.
  • महत्त्वपूर्ण वनक्षेत्र: अ‍ॅमेझॉन रेनफॉरेस्ट (जैवविविधतेचे केंद्र).
  • संस्कृती: इंका सभ्यता, माचू पिचू.

---

5. युरोप (Europe)

• क्षेत्रफळ: 10.18 दशलक्ष चौरस किमी
• लोकसंख्या: 750 दशलक्ष
• वैशिष्ट्ये:
  • ऐतिहासिक महत्त्वाचे खंड; प्राचीन ग्रीक व रोमन संस्कृतींचा उगम येथे झाला.
  • महत्त्वाचे देश: फ्रान्स, जर्मनी, युनायटेड किंगडम, इटली.
  • औद्योगिक क्रांतीची सुरुवात युरोपमध्ये झाली.
  • भौगोलिक वैशिष्ट्ये: आल्प्स पर्वत, वोल्गा नदी.

---

6. ऑस्ट्रेलिया (Australia)

• क्षेत्रफळ: 8.6 दशलक्ष चौरस किमी (सर्वात लहान खंड)
• लोकसंख्या: 26 दशलक्ष
• वैशिष्ट्ये:
  • सर्वात मोठा कोरल रीफ: ग्रेट बॅरियर रीफ.
  • उष्णकटिबंधीय वाळवंट, कुरण प्रदेश.
  • स्थानिक आदिवासी संस्कृती: अबोरिजिन्स.
  • महत्त्वाचे प्राणी: कांगारू, कोआला.

---

7. अंटार्क्टिका (Antarctica)

• क्षेत्रफळ: 14 दशलक्ष चौरस किमी (सर्वात थंड खंड)
• लोकसंख्या: कायमस्वरूपी लोकसंख्या नाही (केवळ संशोधक)
• वैशिष्ट्ये:
• पृथ्वीच्या एकूण बर्फाचा 70% साठा येथे आहे.
• तापमान: -89°C पर्यंत कमी.
• प्राणी: पेंग्विन्स, सील्स.
• संशोधन केंद्र: जागतिक हवामान बदलाचा अभ्यास.

---

तक्ता: खंडांचा तुलनात्मक आढावा

खंड	क्षेत्रफळ (चौरस किमी)	लोकसंख्या (अब्ज)	वैशिष्ट्य
आशिया	44.58	4.8	एव्हरेस्ट, प्राचीन संस्कृती
आफ्रिका	30.37	1.4	सहारा, नैसर्गिक संपत्ती
उत्तर अमेरिका	24.71	0.6	रॉकीज, तंत्रज्ञान केंद्र
दक्षिण अमेरिका	17.84	0.43	अ‍ॅमेझॉन, अँडिज पर्वत
युरोप	10.18	0.75	ऐतिहासिक व सांस्कृतिक केंद्र
ऑस्ट्रेलिया	8.6	0.026	ग्रेट बॅरियर रीफ, कांगारू
अंटार्क्टिका	14.0	0	संशोधनासाठी महत्त्वाचा खंड

Video 

खंडांची निर्मिती | पँजिया ते सध्याचे खंड | MPSC व स्पर्धा परीक्षांसाठी संपूर्ण माहिती

बहुपर्यायी प्रश्न (MCQs) आणि त्यांची उत्तरे

---

1. पृथ्वीवरील सर्वात मोठा खंड कोणता आहे?

A) आफ्रिका
B) आशिया
C) उत्तर अमेरिका
D) दक्षिण अमेरिका
उत्तर: B) आशिया

---

2. जगातील सर्वात लांब नदी कोणती आहे?

A) अ‍ॅमेझॉन
B) गंगा
C) नाईल
D) यांगत्से
उत्तर: C) नाईल

---

3. "पँजिया" या महाखंडाभोवती कोणता महासागर होता?

A) अटलांटिक
B) पँथालसा
C) टेथिस
D) पॅसिफिक
उत्तर: B) पँथालसा

---

4. जगातील सर्वात उंच पर्वतशिखर कोणते आहे?

A) किलिमांजारो
B) रॉकीज
C) एव्हरेस्ट
D) अँडिज
उत्तर: C) एव्हरेस्ट

---

5. "टेथिस महासागर" कोठे होता?

A) लॉरेशिया आणि गोंडवाना यांच्यामध्ये
B) उत्तर अमेरिका आणि दक्षिण अमेरिका यांच्यामध्ये
C) आफ्रिका आणि आशिया यांच्यामध्ये
D) अंटार्क्टिका आणि ऑस्ट्रेलिया यांच्यामध्ये
उत्तर: A) लॉरेशिया आणि गोंडवाना यांच्यामध्ये

---

6. ग्रेट बॅरियर रीफ कोणत्या खंडात आहे?

A) दक्षिण अमेरिका
B) युरोप
C) ऑस्ट्रेलिया
D) आफ्रिका
उत्तर: C) ऑस्ट्रेलिया

---

7. सहारा वाळवंट कोणत्या खंडात आहे?

A) आशिया
B) उत्तर अमेरिका
C) आफ्रिका
D) दक्षिण अमेरिका
उत्तर: C) आफ्रिका

---

8. "हिमालय पर्वत" कसा तयार झाला?

A) टेथिस महासागरातील गाळामुळे
B) ज्वालामुखी उद्रेकामुळे
C) वादळांमुळे
D) भूकंपांमुळे
उत्तर: A) टेथिस महासागरातील गाळामुळे

---

9. "रॉकीज पर्वतरांग" कोणत्या खंडात आहे?

A) उत्तर अमेरिका
B) दक्षिण अमेरिका
C) युरोप
D) ऑस्ट्रेलिया
उत्तर: A) उत्तर अमेरिका

---

10. अ‍ॅमेझॉन रेनफॉरेस्ट कोणत्या खंडात आहे?

A) आफ्रिका
B) दक्षिण अमेरिका
C) ऑस्ट्रेलिया
D) आशिया
उत्तर: B) दक्षिण अमेरिका

---

11. "इंका सभ्यता" कोणत्या खंडाशी संबंधित आहे?

A) आशिया
B) आफ्रिका
C) दक्षिण अमेरिका
D) युरोप
उत्तर: C) दक्षिण अमेरिका

---

12. जगातील सर्वात थंड खंड कोणता आहे?

A) युरोप
B) अंटार्क्टिका
C) ऑस्ट्रेलिया
D) उत्तर अमेरिका
उत्तर: B) अंटार्क्टिका

---

13. अटलांटिक महासागराची निर्मिती कशामुळे झाली?

A) गोंडवाना विभाजनामुळे
B) लॉरेशिया विभाजनामुळे
C) अंटार्क्टिका हलण्यामुळे
D) आफ्रिकेच्या हालचालींमुळे
उत्तर: B) लॉरेशिया विभाजनामुळे

---

14. "माचू पिचू" कोणत्या देशात आहे?

A) ब्राझील
B) पेरू
C) अर्जेंटिना
D) चिली
उत्तर: B) पेरू

---

15. पृथ्वीवरील सर्वात लहान खंड कोणता आहे?

A) युरोप
B) दक्षिण अमेरिका
C) ऑस्ट्रेलिया
D) अंटार्क्टिका
उत्तर: C) ऑस्ट्रेलिया

---

16. कोणता खंड "उष्णकटिबंधीय वाळवंट" आणि "कुरण प्रदेश" यासाठी ओळखला जातो?

A) आशिया
B) ऑस्ट्रेलिया
C) आफ्रिका
D) उत्तर अमेरिका
उत्तर: B) ऑस्ट्रेलिया

---

17. टेथिस महासागरातून कोणत्या पर्वतरांगांची निर्मिती झाली?

A) रॉकीज आणि अँडिज
B) हिमालय आणि आल्प्स
C) अ‍ॅट्लास आणि आल्प्स
D) हिमालय आणि रॉकीज
उत्तर: B) हिमालय आणि आल्प्स

---

18. जगातील सर्वात मोठा देश (क्षेत्रफळानुसार) कोणता आहे?

A) चीन
B) भारत
C) रशिया
D) कॅनडा
उत्तर: C) रशिया

---

19. प्राचीन "सिंधू संस्कृती" कोणत्या खंडाशी संबंधित आहे?

A) युरोप
B) आशिया
C) आफ्रिका
D) उत्तर अमेरिका
उत्तर: B) आशिया

---

20. "पेंग्विन" कोणत्या खंडाशी प्रामुख्याने संबंधित आहेत?

A) दक्षिण अमेरिका
B) अंटार्क्टिका
C) ऑस्ट्रेलिया
D) युरोप
उत्तर: B) अंटार्क्टिका

---

21. "सहारा वाळवंट" जगातील सर्वात मोठे वाळवंट आहे. याचा विस्तार कोणत्या खंडात आहे?

A) आशिया
B) आफ्रिका
C) ऑस्ट्रेलिया
D) दक्षिण अमेरिका
उत्तर: B) आफ्रिका

---

22. "ग्रँड कॅनियन" कोणत्या खंडात आहे?

A) दक्षिण अमेरिका
B) युरोप
C) उत्तर अमेरिका
D) ऑस्ट्रेलिया
उत्तर: C) उत्तर अमेरिका

---

23. "ग्रीनलँड" कोणत्या खंडाचा भाग आहे?

A) युरोप
B) उत्तर अमेरिका
C) ऑस्ट्रेलिया
D) दक्षिण अमेरिका
उत्तर: B) उत्तर अमेरिका

---

24. "आल्प्स पर्वतरांग" कोणत्या खंडात आहे?

A) युरोप
B) आशिया
C) आफ्रिका
D) उत्तर अमेरिका
उत्तर: A) युरोप

---

25. "किलिमांजारो पर्वत" कोणत्या खंडात स्थित आहे?

A) दक्षिण अमेरिका
B) आफ्रिका
C) आशिया
D) ऑस्ट्रेलिया
उत्तर: B) आफ्रिका