अक्षांश म्हणजे काय?

अक्षांश म्हणजे काय?

• अक्षांश हे पृथ्वीवरील विशिष्ट ठिकाणाच्या भूमध्यरेषेपासून केलेले अंतर दाखवणारे काल्पनिक रेषेचे मोजमाप आहे.
• भूमध्यरेषा (Equator) हे 0° अक्षांश असते, आणि ते उत्तर ध्रुवापर्यंत 90° उत्तरेकडे आणि दक्षिण ध्रुवापर्यंत 90° दक्षिणेकडे मोजले जाते.

---

अक्षांशाचा आणि दिवसांच्या कालावधीचा संबंध

1. अर्थ:
   पृथ्वीच्या विविध अक्षांशांवर, दिवसा आणि रात्रीच्या कालावधीमध्ये फरक दिसतो, विशेषतः हिवाळ्यात आणि उन्हाळ्यात.

2. भूमध्यरेषेजवळ (0° - उष्ण कटिबंध):

   • दिवस आणि रात्रीचा कालावधी जवळजवळ सारखा (12 तास दिवस आणि 12 तास रात्र) असतो.
   • वर्षभर हा कालावधी फारसा बदलत नाही.

3. मध्यम अक्षांशांवर (23.5° ते 66.5°):

   • उन्हाळ्यात दिवस मोठा आणि रात्र लहान होते, तर हिवाळ्यात याउलट रात्र मोठी आणि दिवस लहान होतो.
   • सूर्याच्या स्थितीनुसार दिवस आणि रात्रीचा कालावधी बदलतो.

4. ध्रुवीय क्षेत्रांमध्ये (66.5° - 90°):

   • येथे दिवसांचा कालावधी खूप बदलतो.
   • उन्हाळा: 24 तास सूर्यप्रकाश (मध्यरात्रीचा सूर्य)
   • हिवाळा: 24 तास रात्र (ध्रुवीय रात्र)

---

मुख्य कारणे

1. पृथ्वीचा अक्षीय झुकाव:

   • पृथ्वीचा झुकाव सुमारे 23.5° आहे. त्यामुळे सूर्यप्रकाश सर्व ठिकाणी समान प्रमाणात पोहोचत नाही.

2. सूर्याभोवती फिरणे:

   • पृथ्वीचे परिभ्रमण वर्षभरात बदलते, त्यामुळे सूर्यप्रकाशाचे कोन बदलतात, ज्यामुळे दिवस व रात्रीचा कालावधी बदलतो.

3. ऋतुमानांचा परिणाम:

   • उत्तरेकडील आणि दक्षिणेकडील गोलार्धांमध्ये समांतर बदल होतो (उन्हाळा एका गोलार्धात असताना दुसऱ्या गोलार्धात हिवाळा असतो).

---

महत्त्वाचे टप्पे

1. संपात (Equinox):

   • मार्च 21 आणि सप्टेंबर 23 ला दिवस व रात्र समान (12 तास) असतात.
   • यावेळी सूर्य भूमध्यरेषेच्या थेट वर असतो.

2. अयन (Solstice):

   • जून 21: उत्तरेकडील गोलार्धात वर्षातील सर्वांत लांब दिवस.
   • डिसेंबर 21: उत्तरेकडील गोलार्धात सर्वांत लांब रात्र.

---

अक्षांशाचा प्रभावाचा सारांश

अक्षांश	दिवस-रात्र कालावधी (वार्षिक बदल)
0° (भूमध्यरेषा)	दिवस व रात्र जवळजवळ समान
23.5° (उष्ण कटिबंध)	ऋतुमानाचा सौम्य प्रभाव
66.5° (ध्रुवीय वर्तुळे)	प्रचंड बदल (24 तास दिवस/रात्र)

---

अक्षांशानुसार दिवस व रात्रीचा तासांमधील कालावधी पृथ्वीवरील वेगवेगळ्या ठिकाणी वेगळा असतो. हा कालावधी वर्षभर बदलत असतो आणि तो मुख्यतः खालील गोष्टींवर अवलंबून असतो:

1. अक्षांशाचे स्थान: भूमध्यरेषेजवळ दिवस आणि रात्र जवळजवळ सारखे असतात, तर ध्रुवीय क्षेत्रांमध्ये दिवस-रात्रीचा कालावधी खूप वेगळा असतो.
2. ऋतुमान: वर्षभरात बदलणारे ऋतुमान दिवस-रात्रीच्या लांबीवर परिणाम करतात.

अक्षांशानुसार दिवस-रात्र कालावधीचा तपशील:

1. भूमध्यरेषा (0° अक्षांश):

• दिवस व रात्र सर्व ऋतूंमध्ये जवळजवळ 12 तास असतात.
• उदाहरण: इक्वेडोर, केनिया, सिंगापूर.
  • मार्च व सप्टेंबर (संपात): दिवस = रात्र = 12 तास.
  • जून व डिसेंबर (अयन): दिवस व रात्र तरीही 12 तासच.

2. उष्ण कटिबंध (23.5° N ते 23.5° S):

• दिवस व रात्र यामध्ये थोडासा फरक असतो.
• उन्हाळ्यात दिवस थोडा लांबट (12 तास 30 मिनिटे) आणि हिवाळ्यात थोडा छोटा (11 तास 30 मिनिटे) असतो.

3. समशीतोष्ण कटिबंध (23.5° ते 66.5° N/S):

• दिवस आणि रात्रीचा कालावधी वर्षभर मोठ्या प्रमाणात बदलतो.
• उदाहरण: भारत, अमेरिका, यूरोप.

मास	उत्तरेकडील गोलार्ध (उदाहरण: भारत)	दक्षिणेकडील गोलार्ध (उदाहरण: ऑस्ट्रेलिया)
मार्च-एप्रिल	दिवस ≈ 12 तास, रात्र ≈ 12 तास	दिवस ≈ 12 तास, रात्र ≈ 12 तास
जून-जुलै	दिवस ≈ 14-15 तास, रात्र ≈ 9 तास	दिवस ≈ 9 तास, रात्र ≈ 15 तास
सप्टेंबर-ऑक्टोबर	दिवस ≈ 12 तास, रात्र ≈ 12 तास	दिवस ≈ 12 तास, रात्र ≈ 12 तास
डिसेंबर-जानेवारी	दिवस ≈ 9 तास, रात्र ≈ 15 तास	दिवस ≈ 15 तास, रात्र ≈ 9 तास

4. ध्रुवीय क्षेत्र (66.5° N/S ते 90° N/S):

• येथे दिवस व रात्र पूर्णपणे बदलतात.
• उन्हाळ्यात (जून उत्तर गोलार्ध / डिसेंबर दक्षिण गोलार्ध):
  • 24 तास सूर्यप्रकाश (मध्यरात्रीचा सूर्य).
• हिवाळ्यात (डिसेंबर उत्तर गोलार्ध / जून दक्षिण गोलार्ध):
  • 24 तास अंधार (ध्रुवीय रात्र).

---

महत्त्वाचे टप्पे (तासांमध्ये):

1. संपात (Equinox) – 21 मार्च व 23 सप्टेंबर:

   • सर्व अक्षांशांवर दिवस व रात्र ≈ 12 तास असते.

2. अयन (Solstice):

   • 21 जून (उत्तरेकडील गोलार्ध):
     • भूमध्यरेषेवर दिवस ≈ 12 तास.
     • 23.5° N (कर्कवृत्त) = 13.5 तास.
     • 66.5° N (आर्क्टिक सर्कल) = 24 तास दिवस.
   • 21 डिसेंबर (उत्तरेकडील गोलार्ध):
     • भूमध्यरेषेवर दिवस ≈ 12 तास.
     • 23.5° N (कर्कवृत्त) = 10.5 तास.
     • 66.5° N (आर्क्टिक सर्कल) = 24 तास रात्र.

---

अक्षांश दरम्यान असणारा वेळेचा फरक पृथ्वीच्या स्वतःच्या अक्षाभोवती फिरण्यामुळे आणि तिच्या गोलाकार रचनेमुळे तयार होतो. पृथ्वी 360° स्वतःभोवती फिरताना प्रत्येक 15° अक्षांशाला एक तासाचा वेळ लागतो. यामुळे पृथ्वीवरील वेगवेगळ्या ठिकाणी सूर्य उगवण्याचा आणि मावळण्याचा वेळ बदलतो. हा वेळेचा फरक लांबरेषांवर (Longitude) आधारित असतो. खाली याविषयी सविस्तर माहिती दिली आहे:

---

वेळेचा फरक कसा मोजला जातो?

1. लांबरेषा (Longitude):

   • पृथ्वी 360° वर विभागलेली आहे, आणि प्रत्येक 15° लांबरेषा एका तासाचे अंतर दर्शवते.
   • लंडनच्या ग्रीनविच (0° लांबरेषा) येथून वेळ मोजण्यास सुरुवात केली जाते. याला ग्रीनविच मीन टाइम (GMT) म्हणतात.

2. प्रत्येक 15° लांबरेषा:

   • पृथ्वी स्वतःभोवती फिरण्यासाठी 24 तास घेत असल्याने, 360° ÷ 24 तास = 15° प्रति तास.
   • यामुळे प्रत्येक 15° लांबरेषा पूर्व किंवा पश्चिमेकडे गेल्यावर वेळेत एक तासाचा फरक होतो.

---

पूर्व व पश्चिमेकडील वेळेचा फरक:

1. पूर्वेकडे प्रवास केल्यास:

   • वेळ प्रत्येक 15° लांबरेषेसाठी 1 तासाने पुढे जाते.
   • उदाहरण: भारत (82.5° पूर्व) ग्रीनविचपेक्षा 5 तास 30 मिनिटे पुढे आहे.

2. पश्चिमेकडे प्रवास केल्यास:

   • वेळ प्रत्येक 15° लांबरेषेसाठी 1 तासाने मागे जाते.
   • उदाहरण: न्यूयॉर्क (74° पश्चिम) ग्रीनविचपेक्षा 5 तास मागे आहे.

---

उदाहरणे (लांबरेषा आणि वेळेचा फरक):

ठिकाण	लांबरेषा (Longitude)	ग्रीनविचपासून वेळेचा फरक
लंडन (ग्रीनविच)	0°	0 तास (GMT)
भारत (IST - कोलकाता)	82.5° पूर्व	+5 तास 30 मिनिटे
न्यूयॉर्क (USA)	74° पश्चिम	-5 तास
टोकियो (जपान)	135° पूर्व	+9 तास
लॉस एंजेलेस (USA)	118° पश्चिम	-8 तास

---

समयरेषा (Time Zones):

1. प्रत्येक देशाची वेगळी समयरेषा:

   • देश त्यांच्या भूगोल आणि लांबरेषांवर आधारित वेळ निश्चित करतात.
   • उदाहरण:
     • भारतासाठी IST (Indian Standard Time): 82.5° पूर्व (GMT +5:30).
     • अमेरिका: विविध वेळा विभाग (Eastern, Central, Mountain, Pacific).

2. आंतरराष्ट्रीय समयरेषा (International Date Line):

   • 180° लांबरेषेवर आहे.
   • येथे तारीख बदलते. जर तुम्ही पश्चिमेकडे प्रवास करत असाल तर तारीख एक दिवस पुढे जाते, आणि पूर्वेकडे प्रवास करत असाल तर तारीख मागे जाते.

---

वेळेचा फरक कसा होतो? (सराव उदाहरण):

• ग्रीनविच (0°): सकाळी 6 वाजता.
• भारत (82.5° पूर्व): 82.5° ÷ 15° = 5.5 तास पुढे.
  • भारतात वेळ = सकाळी 11:30.
• न्यूयॉर्क (74° पश्चिम): 74° ÷ 15° = 5 तास मागे.
  • न्यूयॉर्कची वेळ = मध्यरात्र 1:00.

---

महत्त्वाचे मुद्दे:

1. लांबरेषेवर आधारित वेळेचा फरक:

   • पूर्वेकडे प्रवास केल्यास वेळ पुढे जातो.
   • पश्चिमेकडे प्रवास केल्यास वेळ मागे जातो.

2. समयरेषेचा उपयोग:

   • जगभरातील व्यवहार, प्रवास, आणि संवाद वेळेत अचूकता आणण्यासाठी.

3. आंतरराष्ट्रीय दिनरेषेचा परिणाम:

• तिथी बदलण्यासाठी महत्त्वाची.

अक्षांशाच्या वैशिष्ट्यपूर्ण रेषा:

पृथ्वीवरील काही महत्त्वाच्या अक्षांश रेषा:

1. भूमध्यरेषा (Equator):

   • पृथ्वीच्या मध्यभागी असणारी काल्पनिक रेषा.
   • अक्षांश: 0°
   • सर्वात लांब अक्षांश रेषा.
   • भूमध्यरेषेवर दिवस व रात्र समान (12 तास).

2. कर्कवृत्त (Tropic of Cancer):

   • भूमध्यरेषेच्या उत्तरेला 23.5° अक्षांशावर.
   • सूर्य जून महिन्यात या रेषेवर थेट किरणे टाकतो.

3. मकरवृत्त (Tropic of Capricorn):

   • भूमध्यरेषेच्या दक्षिणेला 23.5° अक्षांशावर.
   • सूर्य डिसेंबर महिन्यात या रेषेवर थेट किरणे टाकतो.

4. आर्क्टिक सर्कल (Arctic Circle):

   • 66.5° उत्तर अक्षांशावर.
   • या भागात उन्हाळ्यात 24 तास सूर्यप्रकाश आणि हिवाळ्यात 24 तास अंधार असतो.

5. अंटार्क्टिक सर्कल (Antarctic Circle):

   • 66.5° दक्षिण अक्षांशावर.
   • आर्क्टिक सर्कलप्रमाणेच पण दक्षिण गोलार्धासाठी.

6. उत्तर ध्रुव (North Pole):

   • 90° उत्तर अक्षांशावर.

7. दक्षिण ध्रुव (South Pole):

• 90° दक्षिण अक्षांशावर.

अक्षांशानुसार पृथ्वीचे विभाजन:

क्षेत्र	अक्षांश श्रेणी	हवामान वैशिष्ट्ये
उष्ण कटिबंध	0° - 23.5° N/S	उष्ण हवामान, अधिक तापमान व आर्द्रता.
समशीतोष्ण कटिबंध	23.5° - 66.5° N/S	समशीतोष्ण हवामान, माफक तापमान.
ध्रुवीय कटिबंध	66.5° - 90° N/S	अत्यंत थंड हवामान, बर्फाच्छादित भाग.

 

विषुववृत्त (Equator) ही पृथ्वीच्या मध्यभागी असणारी काल्पनिक रेषा आहे, जी पृथ्वीला दोन समान भागांमध्ये विभागते—उत्तर गोलार्ध (Northern Hemisphere) आणि दक्षिण गोलार्ध (Southern Hemisphere).

विषुववृत्ताची व्याख्या:

• विषुववृत्त ही पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरची 0° अक्षांश असलेली काल्पनिक रेषा आहे.
• ती पृथ्वीच्या फिरण्याच्या अक्षाशी समांतर आहे.
• विषुववृत्त सर्वात लांब अक्षांश रेषा असून तिची लांबी सुमारे 40,075 किमी आहे.

---

विषुववृत्ताची वैशिष्ट्ये:

1. सूर्यप्रकाश:

   • 21 मार्च (वसंत विषुव) आणि 23 सप्टेंबर (शरद विषुव) या दिवशी सूर्य थेट विषुववृत्तावर असतो.
   • यामुळे या भागात दिवस व रात्र समान (12 तास) असतात.

2. हवामान:

   • विषुववृत्तीय प्रदेशात उष्णकटिबंधीय हवामान असते.
   • जास्त उष्णता आणि आर्द्रता असते, तसेच पावसाचे प्रमाण अधिक असते.

3. गोलार्ध विभाजन:

   • विषुववृत्त पृथ्वीला दोन समान भागांत विभागते:
     • उत्तर गोलार्ध
     • दक्षिण गोलार्ध

4. गुरुत्वाकर्षणाचा प्रभाव:

   • विषुववृत्ताजवळ पृथ्वीचा व्यास मोठा असल्यामुळे गुरुत्वाकर्षणाचा प्रभाव कमी असतो.

---

विषुववृत्ताचा भौगोलिक उपयोग:

1. भूगोलात स्थान निश्चित करणे:
   • पृथ्वीवरील ठिकाणांचे अक्षांश मोजण्यासाठी विषुववृत्ताचा उपयोग होतो.
2. हवामानशास्त्र:
   • विषुववृत्तीय भागात सतत उष्ण हवामान असते, त्यामुळे हवामानशास्त्राच्या अभ्यासासाठी हे क्षेत्र महत्त्वाचे आहे.
3. जैवविविधता:
   • विषुववृत्तीय भागात पृथ्वीवरील सर्वाधिक जैवविविधता आढळते (उदा. अॅमेझॉन जंगल).

---

विषुववृत्तीय क्षेत्र:

• विषुववृत्तीय प्रदेश मुख्यतः दक्षिण अमेरिका, आफ्रिका, आणि आग्नेय आशिया या खंडांमध्ये पसरलेला आहे.
• या भागांतील प्रमुख देश:
  • दक्षिण अमेरिका: इक्वाडोर, ब्राझील, कोलंबिया.
  • आफ्रिका: गॅबॉन, काँगो, केनिया, युगांडा.
  • आशिया: इंडोनेशिया.

---

Video - अक्षांश म्हणजे काय?

अक्षांश, विषुववृत्त, सूर्यकिरण, आणि दिवस-रात्र यावर आधारित 

20 बहुपर्यायी प्रश्न व त्यांची उत्तरे

---

प्रश्न 1:

अक्षांश म्हणजे काय?
A) पृथ्वीवरील उभ्या रेषा
B) भूमध्यरेषेपासून उत्तर-दक्षिण दिशेने मोजलेल्या काल्पनिक रेषा
C) पृथ्वीवरील वेळेचे मोजमाप
D) सूर्याच्या गतीचे वर्णन

उत्तर: B

---

प्रश्न 2:

विषुववृत्त कोणत्या अक्षांशावर स्थित आहे?
A) 23.5° उत्तर
B) 0°
C) 66.5° दक्षिण
D) 90° उत्तर

उत्तर: B

---

प्रश्न 3:

ध्रुवीय प्रदेशांमध्ये 6 महिने दिवस आणि 6 महिने रात्र का असतात?
A) पृथ्वीच्या गतीमुळे
B) पृथ्वीच्या झुकलेल्या अक्षामुळे
C) सूर्याच्या परिभ्रमणामुळे
D) पृथ्वीच्या घनतेमुळे

उत्तर: B

---

प्रश्न 4:

कर्कवृत्त कोणत्या अक्षांशावर आहे?
A) 23.5° उत्तर
B) 23.5° दक्षिण
C) 66.5° उत्तर
D) 0°

उत्तर: A

---

प्रश्न 5:

विषुववृत्तीय प्रदेशात दिवस व रात्रीचा कालावधी किती असतो?
A) 10 तास दिवस, 14 तास रात्र
B) 12 तास दिवस, 12 तास रात्र
C) 6 महिने दिवस, 6 महिने रात्र
D) 18 तास दिवस, 6 तास रात्र

उत्तर: B

---

प्रश्न 6:

मकरवृत्त कोणत्या अक्षांशावर स्थित आहे?
A) 23.5° उत्तर
B) 23.5° दक्षिण
C) 66.5° दक्षिण
D) 90° दक्षिण

उत्तर: B

---

प्रश्न 7:

पृथ्वी कोणत्या कोनात झुकलेली आहे?
A) 90°
B) 23.5°
C) 45°
D) 66.5°

उत्तर: B

---

प्रश्न 8:

उष्णकटिबंधीय क्षेत्र कोणत्या अक्षांशांदरम्यान असते?
A) 23.5° N ते 23.5° S
B) 0° ते 66.5° N
C) 66.5° N ते 90° N
D) 90° N ते 90° S

उत्तर: A

---

प्रश्न 9:

21 जूनला सूर्य थेट कोणत्या रेषेवर असतो?
A) विषुववृत्त
B) कर्कवृत्त
C) मकरवृत्त
D) आर्क्टिक सर्कल

उत्तर: B

---

प्रश्न 10:

21 डिसेंबरला सूर्य थेट कोणत्या रेषेवर असतो?
A) कर्कवृत्त
B) विषुववृत्त
C) मकरवृत्त
D) अंटार्क्टिक सर्कल

उत्तर: C

---

प्रश्न 11:

शरद विषुव कोणत्या तारखेला येतो?
A) 21 मार्च
B) 23 सप्टेंबर
C) 21 जून
D) 21 डिसेंबर

उत्तर: B

---

प्रश्न 12:

आर्क्टिक सर्कल कोणत्या अक्षांशावर आहे?
A) 66.5° उत्तर
B) 66.5° दक्षिण
C) 23.5° उत्तर
D) 90° उत्तर

उत्तर: A

---

प्रश्न 13:

पृथ्वीच्या झुकावामुळे कोणता परिणाम होतो?
A) दिवस व रात्रीचा लांबीतील फरक
B) पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षणात बदल
C) चंद्राच्या गतीत फरक
D) वेळेचा बदल

उत्तर: A

---

प्रश्न 14:

विषुववृत्तीय प्रदेशात हवामान कसे असते?
A) थंड आणि कोरडे
B) उष्ण आणि दमट
C) थंड आणि आर्द्र
D) कोरडे आणि उष्ण

उत्तर: B

---

प्रश्न 15:

ध्रुवीय भागांमध्ये सूर्यकिरण कोणत्या स्वरूपात पडतात?
A) थेट
B) तिरपे
C) लंबवत
D) परावर्तित

उत्तर: B

---

प्रश्न 16:

समशीतोष्ण कटिबंध कोणत्या अक्षांशांदरम्यान असतो?
A) 23.5° ते 66.5° N/S
B) 0° ते 23.5° N/S
C) 66.5° ते 90° N/S
D) 90° N/S

उत्तर: A

---

प्रश्न 17:

संपात बिंदू म्हणजे काय?
A) दिवस-रात्र समान असण्याचा दिवस
B) दिवस सर्वात लांब असण्याचा दिवस
C) रात्र सर्वात लांब असण्याचा दिवस
D) दिवस व रात्राचे प्रमाण वेगळे असण्याचा दिवस

उत्तर: A

---

प्रश्न 18:

वर्षातून किती वेळा सूर्य विषुववृत्तावर थेट असतो?
A) एकदाच
B) दोनदा
C) चारदा
D) कधीच नाही

उत्तर: B

---

प्रश्न 19:

विषुववृत्ताजवळ सूर्यकिरण कसे पडतात?
A) तिरपे
B) परावर्तित
C) थेट व लंबवत
D) छायांकित

उत्तर: C

---

प्रश्न 20:

ध्रुवीय भागांमध्ये उष्णता कमी का असते?
A) सूर्यकिरण तिरके पडतात.
B) सूर्य थेट पडतो.
C) ध्रुवीय भाग बर्फाच्छादित असतो.
D) पृथ्वी सपाट असते.

उत्तर: A

प्रश्न 21:

पृथ्वीचा झुकलेला अक्ष कोणत्या प्रकारच्या बदलांना कारणीभूत ठरतो?
A) ऋतूंचा बदल
B) पृथ्वीचा परिभ्रमण वेग
C) सूर्याचा आकार
D) महासागरातील लहरी

उत्तर: A

---

प्रश्न 22:

विषुव (Equinox) हा दिवस कोणत्या कारणासाठी महत्त्वाचा असतो?
A) सूर्य ध्रुवांवर थेट असतो.
B) दिवस व रात्र समान असतात.
C) ध्रुवीय प्रदेशात पूर्ण अंधार असतो.
D) पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षणात बदल होतो.

उत्तर: B

---

प्रश्न 23:

पृथ्वीवरील कोणत्या अक्षांशांवर दिवस व रात्राचा सर्वाधिक फरक असतो?
A) विषुववृत्त
B) समशीतोष्ण कटिबंध
C) ध्रुवीय प्रदेश
D) उष्णकटिबंधीय क्षेत्र

उत्तर: C

---

प्रश्न 24:

21 मार्च व 23 सप्टेंबरला सूर्य कोठे थेट प्रकाश टाकतो?
A) कर्कवृत्त
B) मकरवृत्त
C) विषुववृत्त
D) आर्क्टिक सर्कल

उत्तर: C

---

प्रश्न 25:

जसे जसे आपण ध्रुवाकडे जातो, सूर्यकिरण कसे पडतात?
A) अधिक थेट
B) अधिक तिरके
C) अजिबात पडत नाहीत
D) परावर्तित पडतात

उत्तर: B