रेखांश म्हणजे काय? रेखांश रेषांचे वैशिष्ट्ये

 

रेखांश म्हणजे काय?

रेखांश (Longitude) हा पृथ्वीवरील भौगोलिक स्थान निश्चित करण्यासाठी वापरला जाणारा एक महत्वाचा भौमितिक निर्देशांक आहे. रेखांश हे उत्तर ते दक्षिण दिशेने जाणाऱ्या काल्पनिक रेषा आहेत, ज्या पृथ्वीवरच्या एका टोकापासून दुसऱ्या टोकापर्यंत (उत्तर ध्रुव ते दक्षिण ध्रुव) सरळपणे जातात. या रेषा पृथ्वीच्या फिरण्याशी संबंधित असून, त्या वेळ आणि अंतराचे मोजमाप करण्यात सहाय्यक ठरतात.

रेखांश रेषा भूमध्य रेषेला (Equator) काटकोनात छेदतात. यामध्ये मुख्य रेखांश रेषा (Prime Meridian) ग्रीनविच येथून जाते, जी रेखांशाचे प्रारंभ बिंदू मानली जाते. रेखांश रेषांचे मापन अंशात (Degrees) केले जाते, आणि त्यांची मूल्ये 0° पासून सुरू होऊन 180° पूर्व (East) आणि 180° पश्चिम (West) असे मोजले जातात.

---

रेखांश रेषांचे वैशिष्ट्ये

1. मुख्य रेखांश रेषा (Prime Meridian):

   • ग्रीनविच येथील वेधशाळेमधून जाणारी रेषा ही रेखांश प्रणालीचा प्रारंभ बिंदू आहे.
   • ही रेषा 0° म्हणून ओळखली जाते.
   • याला ग्रीनविच मीन टाईम (GMT) असे देखील संबोधले जाते.

2. पूर्ण परिघ:

   • रेखांश रेषा पूर्ण परिघ तयार करतात, कारण त्या गोलाकार पृथ्वीवर उत्तर ध्रुव आणि दक्षिण ध्रुवाला जोडतात.

3. अंश मापन:

   • रेखांश रेषांचे मापन पूर्वेकडे (East) 0° ते 180° पर्यंत आणि पश्चिमेकडे (West) 0° ते 180° पर्यंत केले जाते.

4. समान लांबी:

   • सर्व रेखांश रेषा समान लांबीच्या असतात, कारण त्या पृथ्वीच्या गोलार्धाचे अर्धवर्तुळ (Semicircle) बनवतात.

5. वेळेचे मापन:

   • रेखांश रेषा पृथ्वीवरील स्थानाचे वेळ मोजण्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहेत. पृथ्वीवर प्रत्येक 15° रेखांश दरम्यान एक तासाचा फरक असतो.

---

रेखांशाचा उपयोग

1. स्थान निश्चिती (Geographical Location):

   • रेखांश आणि अक्षांश रेषांच्या छेदनबिंदूचा उपयोग करून कोणत्याही स्थळाचा अचूक भौगोलिक ठावठिकाणा निश्चित करता येतो.

2. वेळ निश्चिती:

   • रेखांश प्रणालीच्या मदतीने वेगवेगळ्या स्थळांमधील स्थानिक वेळ निश्चित करता येते. यामुळे जागतिक वेळ व्यवस्थापन सुकर होते.

3. सागरी प्रवास:

   • रेखांश रेषांचा उपयोग सागरी आणि हवाई मार्गांची आखणी करताना केला जातो. यामुळे कोणत्याही स्थळाचा मार्ग अचूकपणे शोधता येतो.

4. नकाशा तयार करणे:

   • रेखांश रेषा भौगोलिक नकाशे तयार करण्यासाठी महत्त्वाच्या आहेत. त्या नकाशावर स्थळांची स्थिती दाखवण्याचा आधार बनतात.

---

रेखांशाची वैश्विक पार्श्वभूमी

रेखांश प्रणालीचा पाया खगोलशास्त्र, गणित, आणि भूगोलाच्या संकल्पनांवर आधारित आहे. इतिहासात, प्राचीन काळापासून लोकांनी स्थळ आणि दिशा शोधण्यासाठी सूर्य, तारे आणि चंद्र यांचा उपयोग केला. रेखांश मोजण्यासाठी आधुनिक यंत्रणा अस्तित्वात येण्यापूर्वी सागरी प्रवासात अनेक अडचणी येत असत. रेखांशाच्या अचूक मापनासाठी 18व्या शतकात खगोलशास्त्रज्ञ जॉन हॅरिसन यांनी क्रोनोमीटर (Chronometer) नावाचे साधन विकसित केले, ज्यामुळे समुद्रात वेळ आणि स्थानाचे अचूक मापन करता आले.

---

रेखांश रेषांची वाटचाल आणि विभागणी

1. ग्रीनविच रेखांश (Prime Meridian):

   • ग्रीनविच येथील रेखांश रेषा हे रेखांश प्रणालीचे आधारस्थान आहे.
   • ती 0° रेखांश म्हणून ओळखली जाते.

2. आंतरराष्ट्रीय दिनरेषा (International Date Line):

   • ही रेखांश 180° पूर्व आणि पश्चिम रेखांशांदरम्यान स्थित आहे.
   • आंतरराष्ट्रीय दिनरेषा एका दिवसाची सुरुवात किंवा शेवट दर्शवते.

3. पूर्वेकडील रेखांश (Eastern Longitude):

   • ग्रीनविचच्या पूर्वेकडे असलेल्या सर्व रेखांश रेषा पूर्व रेखांश म्हणून ओळखल्या जातात.
   • त्यांची संख्या 0° ते 180° पर्यंत आहे.

4. पश्चिमेकडील रेखांश (Western Longitude):

   • ग्रीनविचच्या पश्चिमेकडे असलेल्या रेखांश रेषा पश्चिम रेखांश म्हणून ओळखल्या जातात.
   • त्यांची संख्या 0° ते 180° पर्यंत आहे.

---

रेखांश मोजण्याचे तंत्रज्ञान

1. क्रोनोमीटरचा उपयोग:

   • सागरी प्रवासादरम्यान वेळ मोजण्यासाठी क्रोनोमीटरचा उपयोग केला जातो.
   • विशिष्ट वेळ आणि सूर्यप्रकाशाच्या आधारावर स्थान निश्चित करता येते.

2. जीपीएस (GPS):

   • आजच्या आधुनिक युगात ग्लोबल पोझिशनिंग सिस्टिम (GPS) च्या सहाय्याने रेखांश आणि अक्षांश रेषांचे अचूक मापन करता येते.

3. खगोलशास्त्र उपकरणे:

   • खगोलशास्त्रज्ञांनी ताऱ्यांच्या हालचालींवरून रेखांश निश्चित करण्याचे तंत्र विकसित केले आहे.

---

रेखांश आणि वेळ

रेखांश रेषा पृथ्वीच्या फिरण्याशी संबंधित असल्याने वेळेचे मापन यावर आधारित आहे. पृथ्वी एका दिवसात (24 तास) स्वत:भोवती एक परिपूर्ण फेरी पूर्ण करते. यामुळे 360° विभाजित करून प्रत्येक 15° रेखांशासाठी एक तासाचा वेळ ठरतो. ग्रीनविच वेळ (GMT) हे जागतिक वेळ मापनाचे प्राथमिक मानक आहे.

1. ग्रीनविच मीन टाइम (GMT):

   • ग्रीनविच रेखांशावर आधारित जागतिक वेळ.

2. स्थानीय वेळ:

   • रेखांशाच्या आधारे प्रत्येक ठिकाणाची स्थानिक वेळ ठरवली जाते.

3. वेळ क्षेत्रे (Time Zones):

   • रेखांश रेषांच्या आधारे पृथ्वी विविध वेळ क्षेत्रांमध्ये विभागली गेली आहे.

---

रेखांशाचा ऐतिहासिक विकास

1. प्राचीन काळ:

   • प्राचीन संस्कृतींनी स्थळ शोधण्यासाठी ताऱ्यांचा वापर केला.
   • ग्रीक विद्वान हिप्पार्कस यांनी रेखांश आणि अक्षांश प्रणालीची मूलभूत संकल्पना मांडली.

2. मध्ययुग:

   • सागरी व्यापार वाढल्याने रेखांश प्रणाली विकसित झाली.
   • रेखांश मोजण्यासाठी विविध साधने तयार करण्यात आली.

3. आधुनिक काळ:

   • 18व्या शतकात जॉन हॅरिसनने क्रोनोमीटरचा शोध लावून रेखांश मापन अचूक बनवले.
   • 20व्या शतकात जीपीएस तंत्रज्ञानामुळे रेखांश मापन अधिक सोपे झाले.

---

रेखांशाचा महत्त्वाचा परिणाम

रेखांश प्रणालीचा उपयोग केवळ भूगोलापुरता मर्यादित नाही, तर त्याचा परिणाम जगभरातील वेगवेगळ्या क्षेत्रांवर होतो. सागरी प्रवास, हवाई प्रवास, अंतराळ संशोधन, हवामान अंदाज, जागतिक व्यापार, आणि भौगोलिक अभ्यास या सर्व क्षेत्रांमध्ये रेखांश प्रणालीने मोठा बदल घडवून आणला आहे.

रेखांश म्हणजे काय?

रेखांश विषयावर आधारित 20 बहुपर्यायी प्रश्न व उत्तरे

---

प्रश्न 1: रेखांश म्हणजे काय?

उत्तर: काल्पनिक रेषा, ज्या पृथ्वीवर उत्तर ध्रुवापासून दक्षिण ध्रुवापर्यंत जातात.

1. पृथ्वीभोवती गोलाकार रेषा
2. उत्तर ध्रुव आणि दक्षिण ध्रुवाला जोडणाऱ्या काल्पनिक रेषा
3. भूमध्य रेषा
4. अर्धगोलाची परिघ

योग्य उत्तर: 2

---

प्रश्न 2: रेखांश रेषांचे मापन कोणत्या एककात होते?

1. किलोमीटर
2. तास
3. अंश (Degrees)
4. फूट

योग्य उत्तर: 3

---

प्रश्न 3: ग्रीनविचमधील मुख्य रेखांशाला काय म्हणतात?

1. भूमध्य रेषा
2. आंतरराष्ट्रीय दिनरेषा
3. मुख्य रेखांश
4. ग्रीनविच रेखा

योग्य उत्तर: 3

---

प्रश्न 4: ग्रीनविच रेखांशाचा अंश किती आहे?

1. 90°
2. 0°
3. 180°
4. 45°

योग्य उत्तर: 2

---

प्रश्न 5: कोणती रेषा वेळ व्यवस्थापनासाठी आधारस्तंभ आहे?

1. भूमध्य रेषा
2. आंतरराष्ट्रीय दिनरेषा
3. ग्रीनविच मुख्य रेखांश
4. उत्तर ध्रुव रेषा

योग्य उत्तर: 3

---

प्रश्न 6: रेखांश रेषांच्या आधारावर पृथ्वी किती वेळ क्षेत्रांमध्ये विभागलेली आहे?

1. 24
2. 12
3. 30
4. 36

योग्य उत्तर: 1

---

प्रश्न 7: रेखांशाच्या प्रत्येक 15° फरकाने किती तासांचा फरक होतो?

1. 1 तास
2. 2 तास
3. 30 मिनिटे
4. 4 तास

योग्य उत्तर: 1

---

प्रश्न 8: आंतरराष्ट्रीय दिनरेषेचा अंश कोणता आहे?

1. 0°
2. 90°
3. 180°
4. 45°

योग्य उत्तर: 3

---

प्रश्न 9: ग्रीनविच रेखांशाच्या पश्चिमेकडील रेषा कशा ओळखल्या जातात?

1. पश्चिम रेखांश (West Longitude)
2. पूर्व रेखांश (East Longitude)
3. मध्य रेखांश
4. भूमध्य रेषा

योग्य उत्तर: 1

---

प्रश्न 10: ग्रीनविच रेखांशाच्या पूर्वेकडील रेषा कशा ओळखल्या जातात?

1. पश्चिम रेखांश
2. पूर्व रेखांश
3. आंतरराष्ट्रीय रेखांश
4. वेळ रेखांश

योग्य उत्तर: 2

---

प्रश्न 11: रेखांश रेषा पृथ्वीवर कोणत्या दोन बिंदूंना जोडतात?

1. उत्तर ध्रुव ते भूमध्य रेषा
2. उत्तर ध्रुव ते दक्षिण ध्रुव
3. भूमध्य रेषा ते ग्रीनविच
4. पश्चिम रेखांश ते पूर्व रेखांश

योग्य उत्तर: 2

---

प्रश्न 12: भूमध्य रेषेच्या दक्षिणेस 0° रेखांश कोणता आहे?

1. ग्रीनविच मुख्य रेखांश
2. आंतरराष्ट्रीय दिनरेषा
3. उत्तर रेखांश
4. दक्षिण रेखांश

योग्य उत्तर: 1

---

प्रश्न 13: रेखांश रेषांचे मुख्य कार्य कोणते आहे?

1. हवामान अंदाज सांगणे
2. स्थान आणि वेळ निश्चित करणे
3. सागरी दिशा सांगणे
4. नकाशावर देशांची सीमा आखणे

योग्य उत्तर: 2

---

प्रश्न 14: पृथ्वीवर रेखांशांची संख्या किती आहे?

1. 360
2. 180
3. 90
4. 720

योग्य उत्तर: 1

---

प्रश्न 15: कोणत्या साधनाने रेखांश मोजले जात होते?

1. खगोलशास्त्र यंत्र
2. क्रोनोमीटर
3. थर्मामीटर
4. हायग्रोमीटर

योग्य उत्तर: 2

---

प्रश्न 16: जीपीएसचा उपयोग कशासाठी केला जातो?

1. रेखांश व अक्षांश मापनासाठी
2. हवामान बदलासाठी
3. सागरी जीवांची मोजणी
4. तारे मोजण्यासाठी

योग्य उत्तर: 1

---

प्रश्न 17: 0° रेखांश आणि 180° रेखांशांमध्ये असलेल्या रेषा कोणत्या प्रकारच्या आहेत?

1. समांतर रेषा
2. अर्धवर्तुळ
3. वक्र रेषा
4. सपाट रेषा

योग्य उत्तर: 2

---

प्रश्न 18: ग्रीनविच मीन टाइम (GMT) कोणत्या रेखांशावर आधारित आहे?

1. 90°
2. 0°
3. 45°
4. 180°

योग्य उत्तर: 2

---

प्रश्न 19: पृथ्वी स्वतःभोवती फिरण्यासाठी किती वेळ घेते?

1. 12 तास
2. 24 तास
3. 36 तास
4. 48 तास

योग्य उत्तर: 2

---

प्रश्न 20: ग्रीनविचपासून प्रत्येक 1° रेखांशाला किती वेळ लागतो?

1. 2 मिनिटे
2. 4 मिनिटे
3. 6 मिनिटे
4. 8 मिनिटे

योग्य उत्तर: 2